Vond de maanlanding in een filmstudio plaats? Waren de Tempeliers homoseksueel? Hebben de Amerikanen een kever losgelaten in de DDR om de aardappeloogst te vernietigen? En bestaat de Duitse stad Bielefeld wel? Vragen, vragen. In het Paderborner Land deed Historiek een tentoonstelling aan in het klooster Dalheim over complottheorieën uit heden en verleden.
Niet ver van de Wewelsburg ligt het klooster van Dalheim. In het Dalheimer Landesmuseums für Klosterkultur is nu een boeiende tijdelijke tentoonstelling te zien over complottheorieën. Samenzwerings- of complottheorieën zijn zo oud als de weg naar Rome. Ook voor de komst van internet en sociale media als Twitter en Facebook wisten dergelijke ideeën het publiek te bereiken. Ze geven vaak antwoord op een vraag waar men geen antwoord op heeft. Of ze worden door machthebbers in de wereld geholpen om tegenstanders uit te schakelen of het volk bang te maken. Een paar historische voorbeelden.
Malleus maleficarum
De tentoonstelling Verschwörungstheorien. früher und heute begint goed met de originele aanklacht van de Franse koning Filips IV de Schone tegen de Orde van de Tempeliers. De ridderorde was groot geworden tijdens de kruistochten naar het Heilige Land. Ze beschermde niet alleen pelgrims, maar fungeerde ook als bank en was zodoende rijk geworden. De altijd in geldnood verkerende Filips beschuldigde de Tempeliers succesvol van ketterij en sodomie. De nodige bekentenissen werden door foltering verkregen. Wat volgde was inbeslagname door de koning van de Franse bezittingen van de orde. Uiteindelijk dwong Filips de paus tot opheffing van de Tempelorde. Het wordt niet uitgesloten dat de koning ook daadwerkelijk geloofde in het complot.
Ook bij het vervolgen van ketters, heksen en joden speelde eigenbelang vaak een rol. Maar ook het oprechte geloof dat zij samenspanden met de duivel. In de tentoonstelling ligt ook een exemplaar van de Malleus Maleficarum, de Heksenhamer. Dit boekwerk uit 1486 van de rooms-katholieke inquisiteur Heinrich Kramer was het standaardwerk voor heksenjagers. Het legt uit hoe je heksen moet verhoren en wat de beste foltermethoden zijn. Overigens werden niet alleen vrouwen slachtoffer van heksenvervolgingen. Circa één op de vier terecht gestelde heksen was man.
De Wijzen van Sion
Door de eeuwen heen zijn het vooral de Joden die opduiken in samenzweringstheorieën. Blijkbaar is dit volk van miljoenen mensen al eeuwen bezig in het diepste geheim de wereldmacht te veroveren. Iemand die dat aannemelijk wilde maken was de Rus Sergej Nilus. In 1917 publiceerde hij een boek waarin hij fulmineert tegen de synagoge van Satan en de joodse vrijmetselarij. De aantekeningen en knipsels voor zijn werk bewaarde hij in een exemplaar van de Protocollen van de Wijzen van Zion; een fictief verslag waarin joodse leiders plannen smeden om de wereldheerschappij in handen te krijgen. De vrijmetselarij komt er ook in ter sprake.
De antisemitische theorieën, waaronder de in Rusland gefabriceerde protocollen, zouden hun uitwerking niet missen en met dodelijke gevolgen een grote rol spelen in de twintigste eeuw. Naast Joden zijn ook de Jezuïeten en vrijmetselaars slachtoffers van complottheorieën geweest. Op zich is dat verklaarbaar, want het helpt niet als je á la de Vrijmetselaardij besloten genootschappen opricht en vervolgens heimelijk samenkomt met je vrienden om mysterieuze rituelen uit te voeren. Dan maak je het wel erg aannemelijk dat je complotten aan het smeden bent.
Koude Oorlog
In de Koude Oorlog waren de complottheorieën ook niet van de lucht. Waar de Amerikaanse senator Joseph McCarthy overal communistische samenzweringen zag, zagen de communisten overal kapitalistische samenzweringen. In 1950 had de DDR last van een plaag van aardappelkevers die de oogst opvraten. De communisten wisten het zeker. Die beestjes waren door de Amerikanen verspreid. Ze werden dan ook Ami-Käfer genoemd.
Ook nu de relatie tussen het Westen en Rusland weer is verslechterd, duiken er allerhande complottheorieën op, zoals over het neerstorten van MH17. En er zijn mensen die hardgrondig geloven dat 9/11 niet door al Qaida is uitgevoerd, maar door de CIA of de Mossad (in casu de Joden). Geheime diensten hebben sowieso een sterke aantrekkingskracht op mensen die gevoelig zijn voor samenzweringstheorieën. Net zoals ze dat hebben op mensen met een psychiatrische beperking zoals paranoïde schizofrenie. Zijn aanhangers van complottheorieën dus gek?
Waarom gelooft men in complotten?
Het geloof in samenzweringen en complotten is in het algemeen geen gevolg van psychiatrische aandoeningen, volgens de Duitse journalist en psycholoog Sebastian Bartoschek. In zijn bijdrage in het bij de tentoonstelling horende boek, dat ook in het Nederlands zal verschijnen, is hij daar duidelijk in. Toch is de ene mens ontvankelijker dan de ander. De mens kan verbanden leggen. Bijvoorbeeld tussen het geritsel in een struik en de aanwezigheid van een dodelijk roofdier. Zodoende stammen we evolutionair af van de meest voorzichtige mensen. Mensen die ook soms te voorzichtig waren en ‘spoken’ zagen.
Op zoek naar orde in een ordeloze wereld, zien mensen vaak verbanden die er niet zijn. Daarbij komt nog ‘confirmation bias’; het effect dat mensen informatie voor waar houden die hun al bestaande ideeën ondersteunt. Wie gelooft in ‘chemtrails’, chemicaliën in vliegtuigcondenssporen, waarmee de overheid mensen vergiftigd, heeft volgens Bartoschek wellicht een goede verklaring voor zijn onverklaarbare hoofdpijn. En middelen tegen chemtrails kunnen het effect van een placebo hebben.
Gebrek aan transparantie van bijvoorbeeld de overheid, is ook voer voor complotdenkers die bevestiging zoeken. In mei van dit jaar trad staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Mark Harbers af, nadat in een rapportage aan de Tweede Kamer over incidenten met asielzoekers zware gewelds- en zedenmisdrijven waren gecategoriseerd onder de kop ‘overige’. Daardoor leken de cijfers daarover bewust te zijn verhuld.
De tentoonstelling Verschwörungstheorien. früher und heute behandelt nog meer samenzweringen uit verleden en heden. Ze loopt tot 22 maart 2020. Er is ook een escaperoom. Een bezoek aan Kloster Dalheim is goed te combineren met een bezoek aan de beruchte Wewelsburg.
De mythe van de Wewelsburg – Retraitekasteel voor hoge nazi’s
Geloofde Hitler in de Protocollen van de wijzen van Zion?