The House Under the Wacky Star. The Story of the Żabiński Family
During the years of German occupation in Poland, the Warsaw Zoological Garden, run by Director Jan Żabiński, became a place of hiding for many Jews. The Żabińskis’ modern-style villa, located on the ZOO grounds and known as “The House Under the Wacky Star”, provided refuge for, among others, writer Rachela Auerbach, sculptress Magdalena Gross, as well as for Samuel Kenigswein and his family. For extending this help, in 1965, Jan Żabiński and his wife Antonina were honoured with the title of Righteous Among the Nations.
Did Jan Żabiński and Antonina Erdman share a passion for natural sciences? Perhaps they did. They met in the 1920s at the Warsaw University of Life Sciences. Jan was a researcher at the Department of ZOOlogy and Animal Physiology, Antonina was an archivist. They were both social activists engaged in various altruistic initiatives, convinced that it was the only right thing to do.
THE ENGINEER, THE PHYSIOLOGIST, THE ARTIST
Jan Żabiński inherited a love for animals from his mother.
“She was passionate about keeping animals at home, even the tiniest ones. […] She began with fish and would come back from each outing with frogs or newts.”
Jan Żabiński had hoped to study ZOOlogy in Belgium, but The First World War put an end to his plans. Instead he completed a course of industrial agriculture and was awarded doctorates in agronomy engineering and physiology. He was also an art lover and spent several years studying painting and drawing at the School of Fine Arts.
“I followed my interests while choosing my subject of studies, but only after I had become a director of the newly established Zoological Garden in Warsaw did I finally feel at the right place,” he recalled years later.
Antonina Żabińska spent the first years of her life in Russia where her father, Antoni, worked as a railway engineer. She lost both parents in 1917, at the age of 9; as members of the intelligentsia, they were murdered by the revolutionaries. Antonina fled to Tashkient together with her aunt, who took the young orphaned girl under her care. Later Antonina studied piano at the music conservatory. At the age of 15 Antonina came to Warsaw, where she studied languages as well as drawing and painting. To earn her keep she worked as a tutor while embarking up her studies of archival science, which eventually enabled her to get a job at the Warsaw School of Life Sciences.
WARSAW ZOOLOGICAL GARDEN
Jan Żabiński was appointed Director of the Zoological Garden in 1929. He was passionate about developing the newly founded institution and Antonina became his closest associate. Their villa became a sanctuary for injured animals that used to recover there under the Żabińskis’ loving care. A wide variety of animals actually resided at the villa: lynxes, cockatoos, a hamster, an arctic hare, a piglet, a badger, a muskrat and many more. The directorof theZOOused to say:
“It is not enough to research animals at a safe distance – you need to live with them to truly understand their habits and psychology.”
As social activists and lovers of the natural world, the Żabińskis communicated the results of their research on the radio, in the press and via books. Even as early as 1926, the inaugural year of Polish radio, Jan Żabiński was delivering talks on Zoological matters. Antonina was a keen author and wrote about her pets’ adventures in several books. The Żabińskis were also very active within the International Association of Zoological Gardens’ Managers. In fact the annual convention of the Association’s members was due to be hosted at The Warsaw ZOO in the autumn of 1939.
THE GERMAN OCCUPATION
When the war broke out, the Żabińskis became involved in underground resistance activities. Ryś, their young son, helped as well. They provided a safe hiding place for many people as well as secretly storing weapons and ammunition in empty cages and abandoned pavilions. Over the course of the war many Jews found shelter at the ZOO.
Jan, a lieutenant in the Home Army, supported his family during the first years of the war by delivering lectures and tutorials in underground schools. In 1944 he fought in the Warsaw Uprising and was taken to a prison camp in Germany.
The Żabińskis were able to make contact with the ghetto due to Jan’s involvement with the Horticultural Department at the Town Council.
“Jan […] was granted a permit to enter the ghetto on the pretext that there was ‘greenery’ there as well,” recalled Antonina after the war. “In fact there was hardly any greenery in the ghetto! So Jan had no ‘green’ business to attend there; instead, he used the permit to visit people who needed support and for whom he used to smuggle in food or messages.”
Jan often provided false documents to those in need and he also helped to locate safe hideouts. During the ghetto’s existence he managed to take a number of people to the “Aryan” side.
THE TENANTS
The Żabińskis were approached by Jews looking for safe refuge after they had escaped from the ghetto and by those who had to flee their shelters on the “Aryan” side. The ZOO director and his wife were affiliated to Żegota (The Council for Aid to Jews in Occupied Poland). Amongst the people who found shelter at the ZOO were: Magdalena Gross, Maurycy Paweł Fraenkel, Rachela Auerbach, Regina and Samuel Kenigswein, Eugenia Sylkes, Marceli Lewi-Łebkowski and their family, Marysia Aszer, Joanna Kramsztyk, Eleonora Tenenbaum, the Keller family, Irena Mayzel, Mr Lewy a solicitor, Mr Kinszerbaum and Dr Anzelm.
“The Director and his wife arrived, a bottle of vodka in hand, and welcomed us warmly in the basement,” was how Regina Keningswein described the Żabińskis’ friendly welcome. “They offered us warm soup, and then we drank one shot each.” For the first few nights at the ZOO the family lived in the corridor next to the old lion’s house, but then they were moved to the basement of the villa. In the hours of daylight, Samuel used to sneak into the aviary, and wait until the evening, wrapped in a fur coat with the door locked from the outside. Regina and the children cautiously climbed upstairs from the basement.
“The children were at home with danger and well-acquainted with conspiracy. […] They could stay quiet for hours, walk soundlessly and lie still.”
When the alarm was raised that there was danger approaching, the secret tenants in the villa “under a wacky star” used to hide in the attic, the bathroom and a built-in wardrobe or else they would escape the villa through a specially built tunnel that led from the basement to the garden. Impending danger was announced to the “guests” by a pre-arranged musical code, which was either performed by Antonina on her grand piano or sung – it was a piece from Offenbach’s operetta La belle Hélène entitled “Go, go to Crete!”
Antonina recalled Magdalena Gross, a sculptress: “She became an integral part of our family. She lived our life, shared our hardships, worries and dangers”. The artist took an active part in everyday life at the villa and her strong sculptor’s hands proved very useful. One day, when Ms Żabińska started baking bread, Magdalena immediately began to help by kneading the dough.
“This is unheard of! Such an artist, handling pots and pans?” remarked Antonina. “It is only temporary. Who would have thought that such a petite person will not manage? Really? Eh! Sculptors are very sturdy.” When the Żabińskis suspected that some of their workers had found out that Magdalena Gross was being hidden at the ZOO they organized a new place of refuge for her. Magdalena moved to live with the Rendzner family. https://sprawiedliwi.org.pl/en/stories-of-rescue/story-rescue-zabinski-family
Żydzi w warszawskim ZOO. Relacja o Janie i Antoninie Żabińskich
W 2014 r. Stefania Koenigswein przyjechała po raz pierwszy od 60 lat do Polski, aby spotkać się z Teresą Zawadzki, córką Jana i Antoniny Żabińskich. Jan był dyrektorem Ogrodu Zoologicznego w Warszawie – miejsca, gdzie w latach II wojny światowej razem z żoną udzielał pomocy Żydom podczas Zagłady. Stefania Koenigswein jest jedną z wielu osób ocalałych w ZOO. Prezentujemy relację z kolekcji historii mówionej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Czytaj o rodzinie Żabińskich na Portalu Polscy Sprawiedliwi:
https://sprawiedliwi.org.pl/pl/histor…
Poznaj więcej historii Sprawiedliwych wśród Narodów Świata:
https://sprawiedliwi.org.pl/
Błąkał się po pociągu. Ocalenie Tolka Wajnsztajna
Podczas II wojny światowej Tolek Wajnsztajn (ur. 1939) został odnaleziony w pociągu jadącym z Mińska Mazowieckiego do Warszawy przez Wandę Bulik. Chłopiec ocalał podczas Zagłady z pomocą Wandy oraz jej rodziców, Ignacego i Józefy Bulików. W 1996 r. zostali oni uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Prezentujemy relację Tolka Wajsztajna (dziś Matiego Greenberga) z kolekcji historii mówionej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Czytaj o rodzinie Bulików na Portalu Polscy Sprawiedliwi:
https://sprawiedliwi.org.pl/pl/histor…
Poznaj więcej historii Sprawiedliwych wśród Narodów Świata:
https://sprawiedliwi.org.pl/
Wywiad: Klara Jackl (badaczka), Przemysław Jaczewski (operator), Muzeum POLIN (2014);
Realizacja: Artur Królicki, TakTo (2015);
Tłumaczenie: Andrew Rajcher;
Muzyka: Kevin MacLeod licensed under Creative Commons – Attribution 3.0 (CC BY 3.0).
// WIĘCEJ //
Subskrybuj nasz kanał:
https://www.youtube.com/PolscySprawie…
Polub nas na Facebooku:
https://www.facebook.com/sprawiedliwi…
Oglądaj kanały Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN:
POLIN (zapowiedzi i relacje z wydarzeń w Muzeum):
https://www.youtube.com/POLIN_official
Wirtualny Sztetl (historia i kultura polskich Żydów):
https://www.youtube.com/WirtualnySztetl
Historie osobiste – Antonina i Jan Żabińscy | Muzeum POLIN
“Historie osobiste” to cykl sześciu filmów edukacyjnych poświęconych postaciom ważnym dla historii i kultury polsko-żydowskiej. Filmy przybliżają losy, twórczość i działalność zarówno znanych i obecnych w świadomości uczniów i uczennic postaci, takich jak: Julian Tuwim, Bolesław Leśmian, Irena Sendelrowa oraz tych mniej rozpoznawalnych, jak Zuzanna Ginczanka, Rachela Korn czy Jadwiga Piotrowska, których znaczenia dla kultury i historii jest dopiero odkrywane.
W każdym odcinku poznajemy dwójkę bohaterów, których życiorysy ze sobą korespondują
Zobacz także rozmowę ekspercką z udziałem prof. Tomasza Żukowskiego, Joanny Król-Komły oraz Beaty Jewiarz (moderacja): https://www.youtube.com/watch?v=Kf8_H…
Cykl „Historie Osobiste” jest skierowany do uczniów i uczennic klas 7-8 szkoły podstawowej oraz szkół ponadpodstawowych.
Projekt jest finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszu EOG oraz przez budżet krajowy
Muzeum POLIN powstało w znacznej mierze dzięki Darczyńcom – ludziom dobrej woli. To im zawdzięczamy istnienie m.in. wystawy stałej. Dzisiaj każdy może włączyć się w dzieło wsparcia Muzeum POLIN. Będziemy wdzięczni za każdą darowiznę na cele statutowe muzeum.
Wystarczy zrobić przelew, na dowolną kwotę, na numer konta:
43 1240 1040 1111 0010 9774 5425
SWIFT/BIC: PKOPPLPW
IBAN: PL 43 1240 1040 1111 0010 9774 5425
Subskrybuj nasz kanał: http://www.youtube.com/c/MuzeumPOLIN_…
Odwiedź Muzeum POLIN: https://www.polin.pl/pl
Nasz profil na FB: https://www.facebook.com/polinmuseum/
Zobacz inne kanały Muzeum POLIN:
Wirtualny Sztetl (historia i kultura Żydów polskich): https://www.youtube.com/user/Wirtualn…
Polscy Sprawiedliwi (historie Polaków ratujących Żydów w czasie Zagłady): https://www.youtube.com/user/PolscySp…
#MuzeumPOLIN #galeriaDziedzictwo #HistorieOsobiste
The Zookeeper’s Wife: Interview with Teresa Żabiński
Poolse dierentuin verborg tientallen Joden
Antonina’s dierentuin
In de zomer van 1940 kon een telefoontje, een briefje of een gefluisterde boodschap de Zabinski’s de komst aankondigen van nieuwe, door het verzet geplaatste ‘gasten’. Ondergedoken Joden op doorreis, zwervers, geen blijvers, bleven kort om uit te rusten en nieuwe energie op te doen voor ze weer op weg gingen naar een onbekende bestemming. Duitssprekende Joden met een arisch uiterlijk kregen nieuwe identiteitspapieren en konden snel weer op weg. En degenen voor wie dat niet gold, bleven jaren in de dierentuin, soms in de villa en soms wel met vijftig tegelijk in lege dierenverblijven. Veel gasten, zoals Wanda Englert, waren oude vrienden of kennissen en Antonina beschouwde hen als één grote familie die trachtte tussen de partijen door te zeilen. Het was moeilijk hen te verbergen, maar wie kon er geschiktere camouflage bedenken dan de beheerder van een dierentuin?
In het wild erven dieren slimme trucjes om een te worden met hun achtergrond. Pinguïns bijvoorbeeld zijn zwart van boven en wit van onder waardoor de overvliegende grote jagers denken dat ze een draaiende golf in zee zijn en de zeeluipaarden hen aanzien voor wolken. De beste camouflage voor mensen is nog meer mensen, dus nodigden de Zabinski’s een aanhoudende stroom van legale bezoekers uit – ooms, tantes, neven, nichten en vrienden, voor een verblijf van wisselende lengte – en introduceerden daarmee een regelmatige onvoorspelbaarheid, een routine van verschillende gezichten, posturen en accenten, en ook Jans moeder was een frequente gast.
‘Iedereen was dol op Jans moeder,’ schreef Antonina in haar memoires. ‘Ze was vriendelijk en prettig in de omgang, en ze was heel slim, een snelle denker met een uitstekend geheugen en erg beleefd en voorkomend. Ze had een gulle lach en een fantastisch gevoel voor humor.’ Maar Antonina maakte zich wel zorgen over haar, want ‘ze is een teer kasplantje en het was onze taak om haar te beschermen tegen elke angst of pijn die haar levenslust kon verminderen of de inleiding van een depressie kon betekenen’.
Jan liet die immateriële zaken over aan Antonina, die altijd de ‘moeilijke dieren’ verzorgde en voor wie de kans om een ouder te amuseren, te imponeren en uiteindelijk te redden op verschillende instinctieve manieren aantrekkelijk was. Jan prefereerde de rol van generaal, spion en tacticus, vooral als het betekende dat hij de vijand kon bedriegen of vernederen.
In tegenstelling tot andere bezette landen, waar op het verbergen van Joden gevangenisstraf stond, betekende het in Polen de onmiddellijke dood van de redder en ook van zijn of haar gezin, buren en soms hele dorpen, in een moorddrift die veroorzaakt werd door wat de Duitsers ‘collectieve verantwoordelijkheid’ noemden. Desalniettemin vermomden veel ziekenhuismedewerkers Joden als verpleegsters, gaven kleine kinderen slaappillen om hen rustig te houden voordat ze in rugzakken werden vervoerd, en legden mensen in begrafeniskarren onder een stapel lijken. Veel christelijke Polen lieten Joodse vrienden de hele oorlog lang bij hen onderduiken, ook al betekende dat minder eten en eiste het onophoudelijke waakzaamheid en inventiviteit. Elk beetje extra eten dat het huis in kwam, onbekende silhouetten, of gefluister dat uit een kelder of kast kwam, kon aanleiding zijn voor een bezoekende buurman om de politie of de chanterende onderbuik van de stad op de hoogte te stellen. De reizigers brachten vaak jaren in het donker door, op plekken waar ze zich nauwelijks konden bewegen, en als ze ten slotte weer tevoorschijn kwamen en hun ledematen strekten, lieten hun verzwakte spieren hen in de steek en moesten ze als buiksprekerspoppen gedragen worden.
De dierentuin was niet altijd de eerste halte voor de gasten, vooral niet voor degenen die aan het getto ontsnapten, want zij sliepen een of twee nachten in het centrum bij Ewa Brzuska, een kleine, gedrongen, blozende vrouw van in de zestig die babcia (oma) werd genoemd. Ze was de eigenaar van een kleine kruidenierswinkel (één bij vijf meter) op Sedziowskastraat die zich tot op de stoep uitstrekte, waar Ewa vaten zuurkool en augurken naast manden met tomaten en groenten had staan. Buren kwamen er winkelen en praten, ondanks de Duitse herstelwerkplaats voor militaire voertuigen er recht tegenover. Elke dag kwam een groep Joodse mannen onder begeleiding vanuit het getto om aan de wagens te werken en oma deed stiekem hun brieven op de post of hield de wacht als ze met familieleden praatten. Er stonden grote zakken aardappelen waarachter jonge smokkelaars vanuit het getto zich konden verbergen. In 1942 werden haar achterkamers een filiaal van een verzetscel en ze bewaarde er identiteitsbewijzen, reservegeboorteakten, geld en broodcoupons onder vaten ingelegde komkommers en zuurkool, verstopte subversieve publicaties in het magazijn en verborg vluchtende Joden vaak voor een nacht, velen van hen ongetwijfeld onderweg naar de dierentuin.
Antonina wist zelden wanneer ze gasten kon verwachten of waar ze vandaan kwamen; Jan hield zich bezig met de organisatie en hield contact met het verzet, en het gevolg was dat niemand die in de villa onderdook, op de hoogte was van de omvang van zijn verzetsactiviteiten. Ze wisten bijvoorbeeld niet wat zich bevond in de Nestlé- en Ovaltinedozen die van tijd tot tijd op een plank boven een radiator in de keuken verschenen. Antonina meldt dat Jan op een dag langs zijn neus weg zei:
‘Ik heb wat kleine metalen veren voor mijn onderzoeksinstrumenten in deze doos gedaan. Wil je er alsjeblieft niet aankomen of ze verplaatsen? Ik kan ze elk moment nodig hebben.’
Niemand keek ervan op. Jan had altijd kleine metalen vondsten verzameld – schroeven, sluitringen en apparaatjes – maar meestal bewaarde hij die in zijn werkplaats. De mensen die hem kenden, vonden zijn hobby zonderling, een bezigheid voor een ijzerwarenverslaafde. Zelfs Antonina realiseerde zich niet dat hij zekeringen verzamelde om bommen te maken.
Toen een jonge onderzoeker van het Zoölogisch Instituut aankwam met een grote ton meststof, werd die in het dierenziekenhuis naast de villa neergezet, en om de zoveel tijd zei Jan langs zijn neus weg dat die en die kon langskomen om wat mest te halen voor zijn tuin. Pas na de oorlog hoorde Antonina dat er C13F, een in water oplosbare explosieve stof, in de ton zat, en dat Jan de leiding had van een verzetsgroep die zich specialiseerde in het saboteren van Duitse treinen door explosieven in de naaf van de wiellagers te plaatsen, zodat het poeder zou ontploffen op het moment dat de trein zich in beweging zette. (In 1943 hadden ze in één maand zeventien treinen laten ontsporen en honderd locomotieven beschadigd.) Tijdens de oorlog wist ze ook niet dat hij sommige varkens met wormen infecteerde, ze slachtte en vervolgens ballen maakte van het vergiftigde vlees, waarmee hij, met de hulp van een achttienjarige die in een Duitse legerkantine werkte, de boterhammen van de soldaten belegde.
Hij hielp ook mee bunkers te bouwen, essentiële schuilplaatsen voor het verzet. In het Polen van tijdens de oorlog riep het woord bunker niet het beeld op van een simpele bunker zoals tegenwoordig wellicht, maar stond het voor een klamme, ondergrondse schuilplaats met gecamoufleerde schachten en ventilatiegaten, meestal vlak naast een tuin of een park. De bunker van Emanuel Ringelblum op Grójeckastraat 81, onder de kas van een tuinder, had een oppervlakte van 8,5 vierkante meter en er konden achtendertig mensen op en rond de veertien bedden gepropt worden. Een van zijn bunkergenoten, Orna Jagur, die in tegenstelling tot Ringelblum de bunker verliet voor deze in 1944 werd ontdekt, herinnert zich het moment dat ze voor het eerst kennismaakte met het bunkerleven:
“Er kwam mij een golf van hete, bedompte lucht tegemoet. Van beneden kwam een stank van schimmel vermengd met zweet, ongewassen kleren en oudbakken eten. […] Sommige bewoners van de schuilplaats lagen op de stapelbedden, verzonken in het donker, de rest zat aan de tafels. Vanwege de hitte waren de mannen halfnaakt en droegen alleen pyjamabroeken. Ze waren bleek en vermoeid. In hun ogen stond angst en bezorgdheid te lezen, hun stemmen waren nerveus en gespannen.”
Het betrof hier een goed gebouwde bunker die beheerd werd door een zorgzaam gezin dat voor fatsoenlijk eten zorgde, een uitzonderlijk goede schuilplaats.
Het leven in de dierentuin was in vergelijking ruim en pastoraal, zij het absurd, en de mensen van de Ondergrondse gebruikten de naam ‘Het huis onder een gek gesternte’ als ze het erover hadden, het was meer een bovenmaats rariteitenkabinet dan een villa, waar de mensen die geluk hadden niet ontdekt werden te midden van het allegaartje van excentrieke mensen en dieren. Bezoekers uit de stad waren verrukt over de futuristische villa in het grote park, dat hun ruim zestien hectare groene doorkijkjes bood waar ze de oorlog konden vergeten en konden doen alsof ze vakantie hielden op het platteland. Omdat het paradijs alleen in denkbeelden bestaat, beschouwden vluchtelingen uit het getto het leven in de villa als een kleine tuin van Eden, compleet met een moederlijke broodbakker, dieren en een tuin (de etymologische oorsprong van het woord paradijs).
Na zonsondergang hingen de Zabinski’s op bevel van hogerhand zwart papier voor de ramen, maar overdag zoemde de villa met één verdieping, in principe een eengezinswoning, als een bijenkorf achter glas. Als alle legale bewoners binnen waren – huishoudster, kinderjuf, lerares, schoonfamilie, vrienden en huisdieren – leken de rondlopende silhouetten en merkwaardige geluiden normaal. De villa was alarmerend zichtbaar en lichtte op als een vitrine, met een paar lage struiken eromheen, een paar hogere bomen en de kenmerkende hoge vensters. Jan ensceneerde alles bewust op die manier, in volle openheid en met veel menselijk verkeer, in navolging van het axioma ‘hoe openlijker, hoe minder verdacht’.
Waarom zo veel glas? De villa was een voorbeeld van de architectuur van de Internationale Stijl, een stijl die de geschiedenis, de cultuur, de geologie en het klimaat rond een huis negeerde. In plaats daarvan streefde die, met dank aan het machinetijdperk en het futurisme, naar radicale eenvoud, zonder versieringen, in gestroomlijnde gebouwen die uit glas, staal en beton waren opgetrokken. Vooraanstaande internationale architecten – Walter Gropius, Ludwig Mies van der Rohe, Marcel Breuer, Le Corbusier en Philip Johnson – wilden dat hun gebouwen eerlijkheid, openhartigheid en integriteit uitstraalden en creëerden daarom panden met open gevels die niets te verbergen hadden. De motto’s van de beweging waren heel duidelijk: ‘versiering is misdaad’, ‘vorm volgt functie’ en ‘machines om te leven’. Die strookten niet met het nazistische schoonheidsideaal (dat een voorliefde had voor klassieke architectuur) om een modernistische villa te bouwen en erin wonen was een belediging van het nationaal-socialisme. Maar Jan en Antonina profiteerden zo veel mogelijk van alles waar de stijl voor stond: transparantie, eerlijkheid, eenvoud.
In de stroom van naamloze en onverwachte mensen die verschenen en verdwenen, bleek het moeilijk om de gasten te onderscheiden, en nog moeilijker om te zeggen wie er niet waren en wanneer. Maar deze schijnbare onschuld betekende dat iedereen voortdurend gespannen was en stilletjes elk geluid probeerde te maskeren en elke schaduw onderzocht. Paste een bepaald geluid wel in het voortdurend veranderende register van het leven in de villa? Het was onvermijdelijk dat er in het huis een hoge mate van paranoia heerste als de enige gezonde reactie op aanhoudend gevaar, terwijl de bewoners zich de krijgskunsten van onopvallendheid eigen maakten: op hun tenen lopen, plotseling stilstaan, camoufleren, afleiden, pantomime spelen. Sommige gasten verborgen zich, terwijl andere rondhingen en pas na het vallen van de avond tevoorschijn kwamen om in alle vrijheid door het huis te lopen.
Een zo groot aantal mensen betekende ook extra werk voor Antonina, die de zorg had voor een groot huishouden, ze moest voor het vee, het pluimvee en de konijnen zorgen, ze had een arbeidsintensieve tuin met tomaten en stokbonen die gestut moesten worden, ze moest elke dag brood bakken en jam, ingelegde groenten en vruchtenmoes in potten doen.
De Polen raakten gewend aan de onverwachte angsten van de bezetting, waarbij de hartslag het ene moment rustig was en het volgende moment flink versnelde doordat de oorlog de stofwisseling veranderde, met name door de constante beduchtheid voor ontdekking. Elke ochtend werden ze wakker zonder te weten wat de dag zou brengen, misschien tragedie, of misschien zou eindigen met arrestatie. Antonina vroeg zich in haar dagboek af of zij een van die mensen was die zouden verdwijnen, doordat ze toevallig op een tram of in een kerk waren die getroffen werd door de willekeur van de Duitsers, die vervolgens de uitgangen versperden en iedereen die binnen was vermoordden als vergelding voor een echte of denkbeeldige belediging.
De huishoudelijke karweitjes, hoe saai en monotoon ook, waren kalmerend dankzij de vertrouwde, onschuldige en automatische bewegingen waarmee ze gepaard gingen. Voortdurende oplettendheid was uitputtend, de zintuigen ontspanden zich nooit helemaal, het waakzame brein bleef de eindeloze mogelijkheden langslopen, het oog turend in de schaduwen, het oor gespitst voor gevaar, tot de geest zijn eigen boeteling en gevangene werd. In een land dat ter dood veroordeeld was, met de kenmerken van de seizoenen als het ochtendlicht of de veranderende stand van sterren verborgen achter luiken, veranderde de tijd van vorm en verloor iets van zijn rek. Antonina schreef dat haar dagen steeds korter werden en ‘breekbaar, alsof het zeepbellen zijn’.
Al snel trokken Finland en Roemenië partij voor Duitsland, en Joegoslavië en Griekenland gaven zich over. De aanval van Duitsland op zijn vroegere bondgenoot de Sovjet-Unie leidde tot veel geruchten en voorspellingen. Antonina vond vooral de slag om Leningrad deprimerend, omdat ze gehoopt had dat de oorlog zou luwen en niet opnieuw zou oplaaien. Op een keer hoorde ze dat Berlijn was gebombardeerd, dan weer dat een Karpatendivisie de Duitsers had overweldigd of dat het Duitse leger zich had overgegeven, maar het grootste deel van de tijd volgden Jan en zij het verloop van de strijd in de clandestiene dag- en weekbladen en nieuwsverslagen die de hele oorlog door gedrukt werden om partizanen op de hoogte te houden. De redacteuren stuurden ook kopieën naar het hoofdkwartier van de Gestapo, …
‘om uw onderzoek te steunen [en] u te laten weten hoe we over u denken […]’.
Er kwamen vaak Duitse soldaten om te schieten op vluchten kraaien die de lucht vulden als as voordat ze in de bomen gingen zitten. Wanneer de soldaten vertrokken, sloop Antonina naar buiten en verzamelde de dode vogels, plukte ze en maakte er onder andere patéschotels van, zogenaamd van fazantenvlees, een Poolse delicatesse. Toen op een keer vrouwen haar complimenteerden met haar prachtige, ingelegde vlees, lachte Antonina inwendig: ‘Waarom zou ik hun eetlust bederven met saaie details over dierennamen?’
Het emotionele klimaat in de villa bewoog zich van het ene uiterste naar het andere, golven van ontspanning werden gevolgd door een branding van bezorgdheid als mensen jongleerden met de landelijke genoegens van het ene moment en het deprimerende nieuws van het volgende. Als er sprankelende gesprekken werden gevoerd of pianomuziek klonk, kon Antonina even aan de oorlog ontsnappen en voelde ze zelfs vreugde, vooral op nevelige ochtenden, als het stadscentrum vervaagde en ze zich kon verbeelden dat ze in een ander land of in een ander tijdperk was. Daar was ze dankbaar voor, schreef Antonina in haar dagboek, want het leven in de lampenkappenwinkel in de Kapucynskastraat was van een aanhoudende droefheid geweest.
Leden van de Ondergrondse kwamen vaak langs en soms twaalf- tot zeventienjarige padvinders en padvindsters. Ze waren voor de oorlog erg belangrijk geweest, maar tijdens de bezetting door de nazi’s waren jeugdgroeperingen verboden en nu ondersteunden ze, beschermd door het Ondergrondse Leger, het verzet als soldaten, koeriers, sociaal werkers, brandweerlieden, ambulancechauffeurs en saboteurs. Jongere padvinders pleegden kleine sabotagedaden, zoals het schilderen van leuzen als ‘Polen gaat winnen!’ of ‘Hitler is een hondenmepper!’ (een Poolse woordspeling op zijn naam) op de muren, een overtreding waarvoor ze doodgeschoten konden worden. Ze bezorgden in het geheim brieven, terwijl de ouderen zelfs zover gingen dat ze nazifunctionarissen doodschoten en gevangenen aan de Gestapo hielpen ontsnappen. Iedereen hielp rond de villa door hout te hakken, kolen aan te slepen en het vuur in het fornuis brandend te houden. Sommigen bezorgden de aardappelen en groenten uit de tuin aan schuilplaatsen van het verzet, met behulp van fietsriksja’s, een populair voertuig tijdens de bezetting toen de taxi’s waren verdwenen en alle motorvoertuigen in het bezit waren van Duitsers.
Het was onvermijdelijk dat Ryszard (Antonia’s zoon, red.) padvinders aantrekkelijke geheimen hoorde fluisteren en hij vond het frustrerend dat hij niet mee kon doen, terwijl iedereen spannende, avontuurlijke klusjes had. Vrijwel vanaf zijn geboorte was hem verteld over de hem omringende gevaren en had hij te horen gekregen dat ze echt waren, niet zogenaamd of uit sprookjes afkomstig. Hij was gewaarschuwd dat hij tegen niemand, wie dan ook, ooit een woord mocht zeggen over de gasten. Hij wist dat als hij zich vergiste hij, zijn ouders en iedereen in het huis vermoord zouden worden. Wat een zware last voor een klein kind! Hoe spannend en samenzweerderig zijn leven ook werd, met een ratjetoe van excentrieke mensen en drama’s, hij durfde het tegen geen mens te vertellen.
Het is geen wonder dat hij elke dag zenuwachtiger en angstiger werd, een ontwikkeling die Antonina in haar memoires zei te betreuren, maar wat kon ze eraan doen? Alle volwassenen waren ook zenuwachtig en angstig. Het was onvermijdelijk dat Rys zijn eigen ergste nachtmerrie werd. Als hij tijdens het spelen per ongeluk de naam van een gast of een verzetsgeheim losliet, zouden zijn vader en moeder worden doodgeschoten, en zelfs als hij het zelf zou overleven, zou hij helemaal alleen zijn en het zou zijn schuld zijn. Omdat hij zichzelf niet vertrouwde, leek het hem het verstandigst om onbekende mensen te mijden, vooral andere kinderen. Het viel Antonina op dat hij op school niet eens probeerde om vriendjes te zoeken, maar in plaats daarvan zich naar huis haastte om met het varken Morys te spelen, waarmee hij net zo veel kon praten als hij wilde en die hem nooit zou verraden.
Morys was dol op wat ze zijn ‘bangerikenspelletje’ noemde, waarbij hij deed alsof hij schrok van een zacht geluid – als Rys een boek sloot of iets op tafel verplaatste – en wegrende op zijn op de houten vloer uitglijdende hoeven. Een paar tellen later zat hij dan tevreden knorrend naast Rys’ stoel, klaar voor nog zo’n spelletje.
Een gewone jeugd
Hoezeer Antonina Rys ook een gewone jeugd gegund had, de gebeurtenissen hadden die mogelijkheid al aangetast en het dagelijks leven beet er steeds verder in. Op een avond zagen Duitse soldaten Rys en Morys in de tuin spelen en kwamen dichterbij om te zien wat er gaande was. Morys was niet bang voor mensen en trippelde dus recht naar hen toe voor een knor en een aai. Terwijl Rys vol afgrijzen toekeek, sleepten de soldaten Morys mee om hem te slachten. Rys was er kapot van en was dagenlang ontroostbaar. Maandenlang weigerde hij naar de tuin te gaan, zelfs niet om groenvoer voor de konijnen, kippen en kalkoenen te plukken. Op den duur waagde hij zich wel weer in de wereld van de tuin, maar nooit meer met dezelfde uitbundige nonchalance.
The Zookeeper’s Wife – 10 Minute Preview
In 1939 Poland, Antonina Zabinska (two-time Academy Award® nominee Jessica Chastain) and her husband successfully run the Warsaw Zoo and raise their family in an idyllic existence. Their world is overturned, however, when the country is invaded by the Nazis and they are forced to report to the Reich’s newly appointed zoologist (Daniel Brühl). To fight back on their own terms, the Zabinskis risk everything by covertly working with the Resistance and using the zoo’s hidden tunnels and cages to save families from Nazi brutality.
Sign-up to receive updates, sneak peeks and offers here: http://uni.pictures/emailyt
The Universal Pictures All-Access channel is the place to be for all things about movies and behind-the-scenes. Subscribe to our channel to keep up on all the latest videos. Also, access hundreds of movies instantly. No planning, no waiting, no schedules. Buy or Rent hundreds of movies right now – right here on Youtube!
Subscribe to Our Channel: http://uni.pictures/ytumsubscribe
The Zookeeper’s Wife B-ROLL 1 (2017) – Jessica Chastain Movie
Starring: Jessica Chastain, Johan Heldenbergh, Daniel Brühl The Zookeeper’s Wife B-ROLL 1 (2017) – Jessica Chastain Movie The Zookeeper’s Wife tells the account of keepers of the Warsaw Zoo, Antonina and Jan Zabinski, who helped save hundreds of people and animals during the German invasion.
The Zookeeper’s Wife:
Fact vs. Fiction
Hollywood has a prolific history of spicing up every story they use as the basis for a film script. The Zookeeper’s Wife is hardly an exception, so if you are dying to know which parts of this extraordinary drama are real, Culture.pl has done the fact-checking for you!
SPOILER ALERT! This article contains a lot of information that will spoil the movie for you. You probably don’t want to continue before seeing it (unless you know the story anyway).
If you want to know the whole story, listen to our podcast from Stories From The Eastern West by clicking the player below:
0:25:11
ZOO
Hear how the Żabiński family saved the lives of countless Jews during the Nazi German occupation
For our fact check, we went for the best possible sources: the diary of its main character – Antonina Żabińska (published as a novel after World War II, entitled People and Animals) and we went to the actual villa where it all happened, which still stands in the Warsaw Zoo today, and talked to people from the Panda Foundation, the keepers of the Żabiński family story. Here is what we learned:
1. Getting Jews out of the Warsaw Ghetto in a truck under leftover food
Nothing like this ever took place and not only would that be absolutely impossible but also drastically conflicts with how the Żabiński family operated. They were extremely cautious and unbelievably disciplined, and everything they did was always perfectly planned. Such a simple trick would never work as the ghetto was heavily guarded and the guards did much more than look casually under the blankets. Moreover, the Żabińskis did not work alone; they cooperated closely with the Jewish Combat Organisation and the Polish Underground State and its military units. We’ll come back later to how Jews were really led out of the ghetto.
2. ‘The Bad Guy’, a.k.a. Lutz Heck
Every Hollywood story needs a villain, and a conflict between ‘the bad guy’ and ‘the good guy’. Lutz Heck, who happens to be the former in The Zookeeper’s Wife, was however a much more ambiguous person. He was a high-ranking Nazi officer, and like many Nazis, was crazy about the idea of purity of the breed. Personally, he was obsessed with the idea of recreating (through genetic experiments) extinct species of ancient European cattle and horses (the tarpan). He was ready to do whatever it took to make his dream a reality, so the war gave him the opportunity to rob Eastern European zoos of every specimen he needed, and he helped himself.
On the other hand, he was a friend of the Żabiński family from the times before World War II and indeed they had some hopes of using this relationship as a possible lifesaver for the dying zoo. However, it did not work exactly as they had planned. Heck decided to take the species he wanted to the zoos in Berlin and Munich ‘for safekeeping,’ so they would be spared the horrors of war. Unfortunately, he later decided that the other animals should be wiped out. He even went as far as organising a hunting party in the zoo. On New Year’s Eve, a group of Nazi officers showed up at the zoo and gunned down a vast number of the animals which were left there.
Because the zoo was soon turned into a pig farm and later also into a complex of allotments, Heck was no longer in charge of it and he seems to have disappeared from the Żabińskis’ lives quite early on. He didn’t go after their Jewish guests, he didn’t even stay in Warsaw for very long (or until the Warsaw Uprising, as the movie suggests). Although the story of a German Nazi officer taking Ryś into the backyard and pretending to shoot him is true, it was not Heck who put on that cruel performance.
3. The ‘romance’ between Lutz Heck and Antonina
Still from the movie The Zookeeper’s Wife directed by Niki Caro, 2016, photo: United International Pictures Sp z o.o.
Completely untrue. The only sentence that could suggest any affection between the two can be found in Antonina’s diary, where she wrote that Lutz Heck was always exceptionally kind to her, which according to her intuition might have meant that he admired her more than the other women in the zoological society. The rest is pure fiction. She never tried using it as leverage in the Żabińskis’ psychological game with the Nazis.
4. Ziegler – how the Jews were really saved
A room in the Crazy Star villa, 1947, Warsaw, photo: CAF/PAP
This part of the story remains a mystery. We simply don’t know if, and to what extent, Ziegler was involved in the plot. The movie presents him as a jovial, friendly person, but in fact, he was in charge of the Arbeitsamt, a cruel institution that was responsible for sending hundreds if not thousands of people to death (you can watch the Oscar-winning Schindler’s List to get a better sense of that part of the story), therefore it is not very likely that he would be interested in cooperating with the Żabińskis in the way the film suggests. Even Antonina admitted that the role of Ziegler remained a mystery to her.
The real-life part of this story is that because Ziegler was an amateur entomologist, absolutely mesmerised by Szymon Tenebaum’s collection, he equipped Jan Żabiński with the document that allowed him to pass freely in and out of the ghetto. Jan simply told him that he had to see Tenenbaum often to ask him how to preserve the collection properly. Most probably, Jan was then able to impose his will on the ghetto guards and pretend to be close friends with Ziegler, who they were very afraid of. Each escape from the ghetto was very dangerous and based only on an extremely risky psychological game played by Jan and the gatekeepers. Most terrifyingly, the moments when they were so close to getting caught, such as the one with the Jewish lawyer being almost stopped, are 100% true. That scene was precisely recreated from a passage in Antonina’s memoires.
5. Urszula – the red-haired girl saved from the ghetto
We found no trace of Urszula, the girl who is portrayed as one of the first Jewish ‘guests’ of the Żabińskis’ villa, therefore she must be a purely fictional character. However, the family kept no record of the people they saved (for obvious reasons), so we know only a few names from the list of around 300 survivors. There certainly could have been a girl in the same situation, however, this particular character doesn’t seem to be based on any actual person.
6. Janusz Korczak
Tereska, Żabiński’s daughter with an otter, 1947, Warsaw, photo: Stanisław Dąbrowiecki/PAP
On the contrary to Urszula, Janusz Korczak was, of course, a real person, and a Polish-Jewish hero. He really did run an orphanage in the Warsaw Ghetto and devoted his life to saving Jewish children. He was offered ways out of the ghetto numerous times, yet wanted to stay with his orphans until the end – which for all of them meant a gas chamber at the Nazi extermination camp in Treblinka.
Although he doesn’t seem to have been a friend of Jan Żabiński’s (most likely they never met) introducing him into the story seems to be a fantastic idea – people should know of him, as his acts of bravery and devotion were truly exceptional.
7. The Warsaw Ghetto Uprising
The film does not bring up the Warsaw Ghetto Uprising which took place in the wake of the liquidation of the ghetto in 1943. It was a heroic and, at the same time, desperate attempt to fight the Nazis. The uprising lasted almost a month and took an appalling death toll of around 13,000 Jews. The ‘snowing’ ashes of the ghetto are a thing often depicted in novels and memoires of the war survivors who were in Warsaw during the uprising.
8. Hair dye
Still from the movie The Zookeeper’s Wife directed by Niki Caro, 2016. Pictured: Jessica Chastain, photo: United International Pictures Sp z o.o.
The story of dyeing hair is partially true. Germans strongly believed there was such a thing as a ‘Jewish appearance’ or a ‘Jewish physiognomy’ and dark or red hair was something they thought was a part of it. This is why Antonina attempted to dye the Koeninsgwein family’s hair a fair blonde. The experiment, however, failed miserably, as their hair turned light red, and looked so unnatural that they would surely draw even more attention to themselves. She was terrified of the outcome and it slowed down the process of moving them to a safer place, so she never tried it again.
9. The dramatic climax during the evacuation of the guests
What Hollywood cinema thrives on are scenes like the one when Antonina sprints through the city to reach the villa before a motorised Nazi unit, just to let the Jewish guests out of the zoo and save their lives right under the Nazis’ noses. As you can imagine, no such thing happened. The Jews were moved elsewhere long before the Warsaw Uprising started (August 1944) because Jan was deeply involved in the uprising and knew months before that the villa would no longer be a safe place.
10. Star of David paintings on the walls
Antonina Żabińska, Warsaw, 1947, photo: Stanisław Dąbrowiecki / PAP
Probably the most absurd scene in the movie… Those who managed to escape from the ghetto were fully aware that in order to survive they had to be ‘invisible,’ inaudible, almost ‘ethereal.’ They would never leave even the slightest trace of their presence and even small children were taught how to stay perfectly silent and how to evacuate through the tunnel in no time, leaving no trace of their existence.
In fact, the Żabiński family kept no record of who stayed at the villa and they even limited informing one another about their secrets. The less they knew, the bigger their chance of surviving interrogation.
The amount of fiction in the movie is quite surprising considering the real story is already so extraordinary and… well, so Hollywood. Reading Diane Ackerman’s book The Zookeeper’s Wife or Antonina Żabińska’s People and Animals is the best way to get to know the real story and is definitely worth it. We guarantee that the real story is even more incredible and thrilling than its Hollywood version.
Author: Wojciech Oleksiak, 30 March 2017
Formerly a writer for Culture.pl, Wojciech is now the senior producer for its first podcast: Stories From The Eastern West. He started learning classical piano at the age of five, only to graduate from the drumming department at the Warsaw Jazz Institute 20 years later, going on to have a career as a touring musician, score composer and sound designer.
Witold Malcuzynski plays Bach Chromatic Fantasia and Fugue in D minor
