De Blue Box-campagne van het Joods Nationaal Fonds (JNF) was internationaal decennialang succesvol in het werven van steun voor de aankoop en bebossing van land in Palestina. De bomen hebben hun wortels gespreid, maar sporen van de verdreven Palestijnen zijn nog steeds zichtbaar.
https://www.2doc.nl/documentaires/series/2doc/2021/blue-box.html
Joseph Weitz hield jarenlang dagboeken bij. De 5.000 pagina’s beslaan meer dan 80 jaar geschiedenis. Aan de hand van de dagboeken onthult Michal Weits hoe de massale aankoop van grond uiteindelijk leidde tot de oprichting van de staat Israël. Met de opbrengsten van de Blue Box-campagne kocht het JNF land in Palestina en plantte daarop bomen. De bebossing legde niet alleen de kiem voor de geboorte van een natie, het vormde ook dé oorsprong voor het onoplosbare conflict tussen twee strijdende partijen. Weits onderzoekt haar overgrootsvaders daden door gesprekken met haar familie en ontdekt zo hun ongemakkelijke erfenis.
Regie: Michal Weits
‘Ik zou zelf niet weten of ik het anders had gedaan als ik in de schoenen van Joseph Weitz had gestaan’
interview met Michal Weits, door Elmar Veerman
Hoe kwam je erbij deze film te maken?
‘Toen ik op de film- en televisieacademie zat, stuitte ik op mijn overgrootvaders bijnaam, “de architect van de Transfer”. Ik begon er verder onderzoek naar te doen en toen ik een onderwerp voor een documentaire moest bedenken en researchen, hoefde ik niet lang na te denken. De leraar vond het een heel interessant onderwerp. Ga ermee door, zei die. En dat heb ik gedaan… veertien jaar lang. Ik deed nog allerlei andere dingen, natuurlijk, maar dit ging altijd door.’
Je dacht nooit: ik zoek gewoon een regisseur, en dan word ik de producer van deze film?
‘Die gedachte is wel bij me opgekomen, maar na een tijdje kwam ik erachter dat het daarvoor te persoonlijk is en te gevoelig ligt. Het gaat om de balans tussen twee beelden van mijn overgrootvader. Was hij een held, of iemand die verkeerde dingen deed? Zoals je in de film kunt zien ben ik heel mild over hem. Want ik denk dat de waarheid complex is. Ik ben erin geslaagd kritische vragen te stellen maar ook respect te tonen naar mijn overgrootvader en de complexe waarheid te vertellen, denk ik.’
Dat denk ik ook. Al weet ik natuurlijk niet wat je hebt weggelaten.
‘Oh, heel veel.’
Ongeveer 4990 pagina’s van zijn dagboeken.
‘Precies, haha. Ik heb elk woord gelezen, en het meeste is vrij saai. Veel droge feiten. Maar er zitten ook pareltjes in. Hij schreef heel eerlijk, in een prachtige stijl.’
‘Zijn morele worstelingen, zijn angstaanvallen, het staat er allemaal in. Hij schrijft bijvoorbeeld hoe slecht hij zich voelde toen hij Arabische bewoners van het land moest zetten waar ze al generaties lang hadden gewoond. Hij had het gevoel dat hij iets slechts deed.’
‘Ik was heel kwaad toen ik erachter kwam hoe het zat.’
michal weits
‘Ja. Hij overtuigde zichzelf ervan dat het wel moest. “Mijn volk komt op de eerste plaats,” schreef hij. Sommigen zullen het verwerpelijk vinden, anderen geven hem gelijk.’
Was het een geheim dagboek?
‘Het was destijds geheim omdat Palestina een Brits mandaatgebied was. Hij begroef het elke dag im de tuin omdat de politie het anders zou confisqueren. Later was Israël een staat geworden en hoefde dat niet meer. In 1965 publiceerde hij delen uit zijn dagboeken, maar tot zijn teleurstelling was bijna niemand erin geïnteresseerd.’
Je hebt hier veertien jaar aan gewerkt. Waarom nou eigenlijk zo veel moeite?
‘Voor mij was het een schok om die dagboeken te lezen. Ik besefte dat ik weinig wist over de geschiedenis van Israël. Ik ben hier geboren en opgegroeid, en ik begreep dat mij een ander verhaal was voorgehouden. En dan druk ik me mild uit. Mijn hele generatie heeft op school dingen geleerd die niet de hele waarheid zijn.’
Zie je het als propaganda?
‘Ja, of in elk geval een zorgvuldig uitgedacht verhaal dat de doelen van de staat Israël dient.’
Welk verhaal is dat dan?
‘Dat we hier honderd jaar geleden kwamen en dat er niemand was. Een leeg, woest land. Al die ruïnes die je overal in het land ziet, daar werd nooit iets over gezegd. Ik was heel kwaad toen ik erachter kwam hoe het zat. Dat Arabische inwoners uit hun dorpen vluchtten en die dorpen vervolgens in puin werden gelegd zodat ze nooit terug zouden kunnen komen.’
‘We gaan de verkeerde kant op. Erkenning en verzoening lijken steeds verder uit beeld te raken.’
michal weits
Waarom werd je precies kwaad?
‘We leven hier niet in vrede. Mijn generatie en de generaties daarna moeten ons verleden kennen. Zelfs als er slechte dingen zijn gebeurd, dan moeten we dat weten, want de verantwoordelijkheid om dit conflict op te lossen rust op onze schouders. Ik weet niet of mijn generatie die dag gaat meemaken, maar onze verantwoordelijkheid is het wel. En als we leugens blijven vertellen, van generatie op generatie, is het alsof we onze ogen ervoor sluiten.’
En intussen gaat de kolonisatie van de Westelijke Jordaanoever hard door.
‘Ja, en tien jaar geleden werd een wet aangenomen die Palestijnen verbiedt de Israëlische Onafhankelijkheidsdag te herdenken als een dag van nationale rouw. Dus ja, we gaan de verkeerde kant op. Erkenning en verzoening lijken steeds verder uit beeld te raken. Maar. Voor mij was het heel belangrijk om deze film te maken. Persoonlijk, omdat ik veel heb geleerd dat ik nog niet wist. En voor mensen van mijn generatie, en jonger. Ik ben heel blij om te zien dat ze net als ik kwaad worden over het feit dat iedereen wist wat er in 1948 is gebeurd, behalve wij. De Palestijnen weten het, mensen in Europa weten het, iedereen. Behalve wij.’
Eerlijk gezegd wist ik er ook weinig van. Ik wist niet eens dat ik zo veel niet wist.
‘Voor ons is het natuurlijk veel belangrijker. Twee weken geleden was er een zestienjarige jongen bij een screening van mijn film, en die zei dat hij hem voor de derde keer bekeek. En dat hij het een schande vond dat deze geschiedenis niet op school wordt behandeld. En dat ouders het er niet over hebben.’
Weten die het wel?
‘Ik denk dat de generatie van onze ouders heeft geleerd om geen vragen te stellen. “Jullie hebben dit land gekregen, wees dankbaar en hou je mond”, dat is de houding. Dus het is iets waarover in families niet wordt gepraat.’
‘Veel mensen zijn bereid naar dit andere verhaal te luisteren, maar voor sommige mensen is dat moeilijk. ‘
michal weits
‘Ja, precies, dat is min of meer het verhaal dat iedereen te horen krijgt. Alleen maar over de helden, de dappere zionisten die hierheen kwamen. Dus ik hoop dat mijn generatie onze kinderen een eerlijker verhaal gaat vertellen.’
Een deel van jouw generatie zal dat wel doen, maar wordt het ook het officiële verhaal?
‘Ik hoor wel dat veel gezinnen de film samen kijken. Dat vind ik ontroerend, want ik denk dat het een complex onderwerp is waar ook een generatiekloof inzit. Ik vind het goed als ze elkaars perspectief bespreken. Ik kan niet zeggen dat ik verder optimistisch ben, maar dáár ben ik blij mee.’
Is terugkijken naar slechte dingen uit het verleden misschien mogelijk gemaakt doordat Israël nu zo sterk is?
‘Ja, dat zeg ik ook bij vertoningen van de film. De oudere generatie beweert altijd dat we hier niet over kunnen praten omdat het tegen ons gebruikt kan worden. Mijn antwoord daarop is dat Israël sterk en zelfverzekerd genoeg is om over het verleden te praten. Al kan het nog wel tien, twintig of vijftig jaar duren voordat Israël volwassen genoeg is.’
Ken je landen die zo volwassen zijn?
‘Nou, een paar maanden geleden heeft Canada voor het eerst een verzoeningsdag afgekondigd, dat vond ik echt indrukwekkend. Wij zijn zo ver nog niet.’
Hoe waren de reacties op je film? Werden mensen boos?
‘Uiteraard. Het had me verbaasd als dat niet zou gebeuren. De film maakt mythes kapot, over een held en over het land. Veel mensen zijn bereid naar dit andere verhaal te luisteren, maar voor sommige mensen is dat moeilijk. En het is ook niet zwart-wit. Als je het over de zesdaagse oorlog van 1967 hebt, en de bezetting van de Palestijnse gebieden sindsdien, dan is de scheidslijn meestal helder. Je bent voor de illegale nederzettingen of ertegen.’
Je woordkeus verraadt al aan welke kant jij staat.
‘Eh, ja, dat klopt. Maar goed, het is makkelijk om daarin een kant te kiezen. Met betrekking tot 1948 is het veel lastiger. Ik zou zelf niet weten of ik het anders had gedaan als ik in de schoenen van Joseph Weitz had gestaan. Vlak na de Holocaust, met allemaal Arabische staten om me heen. Veel mensen vragen me of er wel een alternatief was. En dan ontwikkelt het zich tot een interessante discussie. Misschien hadden we wel geen keus, maar dan blijft de vraag wat we hier vandaar mee aan moeten. Zouden we de Palestijnse vluchtelingen niet tegemoet moeten komen? Veel mensen zeggen: ach, het was in die tijd heel gewoon om mensen op grote schaal te verplaatsen naar andere landen. Zou kunnen, maar dat ontslaat ons nog niet van de morele plichten die dat met zich meebrengt.’
‘Het is een privaat fonds, dat in de hele wereld geld inzamelde om daarmee land te kopen in Palestina, in de hoop dat dat op een dag een Joodse staat zou worden. Het JNF is 120 jaar geleden opgericht, veel eerder dan de staat Israël. Veel geld kwam binnen via blauwe kistjes, vandaar de naam van de film. Ook in mijn jeugd werd zo geld ingezameld. In elke klas stond zo’n kistje. Om nog steeds meer land te kopen.’
Dus het JNF bleef bestaan toen de staat Israël al was opgericht? Bestaat het nog steeds? Waar kopen ze dan land? Op de Westelijke Jordaanoever?
‘Ja, daar investeren ze veel geld, al is dat niet toegestaan. Bij hun oprichting hebben ze principes geformuleerd, en een daarvan is dat ze niet investeren buiten de grenzen van wat nu Israël is. Dus investeren in illegale nederzettingen past daar niet in. Het JNF had in 1948 moeten worden ontbonden. Maar dat is niet gebeurd, en nu is het een heel corrupte boel. Het is niet meer de organisatie waar Joseph Weitz voor werkte, en ik denk ook niet dat hij achter ze zou staan als hij wist wat ze nu doen. Ik sta zelf in elk geval heel kritisch tegenover ze. Ik wind me er dan ook over op dat mensen in bijvoorbeeld de VS en Canada geld geven aan het JNF zonder te weten dat ze illegale nederzettingen financieren.’
Hoe reageerde je familie op de film?
‘Ze waren er allemaal heel blij mee! Mijn vader zie je tijdens de film afhaken, maar nu hij klaar is begrijpt hij wel, begrijpen ze allemaal volgens mij, dat ik de feiten goed weergeef. Ik probeer niet veroordelend te zijn en heb de film met respect voor mijn overgrootvader gemaakt. Dat waarderen ze. Maar er zijn wel verre familieleden die weigeren met me te spreken. Ik weet niet precies waarom, want dat willen ze dus niet uitleggen, maar goed, dat is hun probleem. Mijn naaste familie is gelukkig heel positief, en mijn vader gaat zelfs mee naar vertoningen om samen met mij vragen van het publiek te beantwoorden.’
Hier heb je veertien jaar naartoe gewerkt, het is klaar, wat nu?
‘Ik heb een paar richtingen die ik nu onderzoek, ik kan er nog niet veel over zeggen. Een richting gaat over de Israëlische cultuur, een andere over de Holocaust en een derde over het Palestijns-Israëlische conflict.’
Geen licht entertainment in elk geval.
‘Nee, haha.’
Nog één laatste vraag. Waarom heet je overgrootvader Weitz met een z en jij Weits?
‘Dat is ingewikkeld, ehm, de hele familie heet Weitz met een z, behalve wij. Het is… nou ja, eerlijk gezegd was het gewoon een technisch foutje van mijn vader. Veertig jaar geleden schreef hij zijn naam per ongeluk met een S in zijn paspoortaanvraag, en sindsdien hebben ik en mijn broer en zussen een achternaam die eindigt met een s. Meer zit er niet achter.’
‘Israël heeft dit vluchtelingenprobleem gecreëerd. Daar moeten we verantwoordelijkheid voor nemen.’
michal weits
‘Ja, precies. Ik denk wel dat je moet beseffen dat het een andere situatie was dan nu, maar nogmaals, misschien… het spijt me van de vergelijking, maar zelfs het Duitse volk begrijpt dat hun land de meest verschrikkelijke dingen heeft gedaan, en ze lopen niet voor die verantwoordelijkheid weg. In dit geval is er meer ruimte voor discussie, maar dat is in zekere zin tijdverspilling. Hadden ze het anders kunnen doen? We weten het niet. Hebben we iets goed te maken? Er wonen nog altijd vijf miljoen vluchtelingen in kampen, sinds 1948.’
Ben je dan nog steeds een vluchteling als je daar geboren bent, en je ouders ook?
‘Ja. Geboren als vluchteling, zonder nationaliteit. En of we vinden dat we een keus hadden of niet, Israël heeft dit probleem gecreëerd. Dus daar moeten we op de een of andere manier verantwoordelijkheid voor nemen.’
Maar dat is vast heel duur!
‘Ik weet het! Maar leven in een conflictgebied, met elke twee jaar een of andere militaire operatie of regelrechte oorlog, met raketten en schuilkelders en bommen, dat is nog veel duurder.’
Verantwoordelijkheid erkennen voor die vluchtelingen lost toch niet alles op?
‘Het zou een belangrijke eerste stap zijn.’
Heeft er van officiële zijde nog iemand gereageerd op je film?
‘Er waren wat reacties van Israëlische en van Palestijnse politici. De Palestijnse vonden het een goede film. Zij zijn blij dat de jongere generatie Israëli’s niet bang is om over het verleden te praten. En te erkennen dat er fouten zijn gemaakt. Kijk, ik vind niet dat we het land terug moeten geven. Ik hoor hier thuis, dit is mijn land en ik ga nergens heen. Maar spijt betuigen kan ik wel.’
Etniciteit als basis voor een democratische staat, is dat sowieso niet vragen om problemen?
‘Ja, het is een moeilijke combinatie. We hebben daar in Israël altijd discussie over. Kunnen we een democratisch land én de Joodse staat zijn?’
Het lijkt me vooral problematisch als je immigranten vanuit de hele wereld toelaat mits ze de juiste etnische achtergrond hebben.
‘Yep. Het is lastig, en ik weet dat er veel mensen in Israël zijn die het idee van een etnische staat afwijzen. Maar aan de andere kant: we hebben gezien wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Dus misschien hebben we wel een veilige haven nodig. Ik denk dat het een kwestie is waar we geen sluitend antwoord op hebben. In de ideale wereld zou etniciteit geen rol spelen. Maar ja.’
© vpro / vpro
https://www.2doc.nl/documentaires/collecties/locaties/midden-oosten/israel-palestina.html
