Rijksbouwmeester Floris Alkemade gaat aftreden. In een speciale Talk of the Town-aflevering van Pakhuis de Zwijger ging Alkemade in op zijn vijfjarige carrière als Rijksbouwmeester, alsook op de kansen die ontwerpers uit de huidige crises kunnen halen. “Combineer wat er moet gebeuren met wat je wil dat er gebeurt.”

Een Rijksbouwmeester (voorheen ‘architect des konings’) werkt aan de architectonische kwaliteiten van Rijksgebouwen. Toch, zegt Alkemade: “Ik ga over alles waar ik mij mee bemoei.” De architect en stedenbouwkundig ontwerper kijkt ook op sociaalmaatschappelijk niveau naar de openbare ruimte. Volgens Alkemade moet een Rijksbouwmeester – en architecten in het algemeen – namelijk een wens hebben om de wereld te veranderen.

Verandering

“De kracht van het architectonische denken is de bestaande wereld vanuit idealisme of een verhaal kunnen veranderen”, zegt Alkemade in de talkshow in een praktisch verlaten Pakhuis de Zwijger. “Je moet een goed begrip hebben van wat er is in die wereld, maar ook de wens hebben die te veranderen. Architectonisch ontwerpen gaat voor mij veel verder dan alleen het vormgeven van gebouwen.”

Voor Alkemade reikt deze visie tot aan de gebouwfunctionaliteit. Alkemade: “Schoonheid is niet voldoende, dat is maar de helft van een ontwerp. Het gaat om het waarom: welke vragen wil je met het gebouw beantwoorden?” Volgens Alkemade toont deze zoektocht naar antwoorden dat ‘er verandering mogelijk is’. Daarmee stipt Alkemade een van de belangrijkste onderwerpen in deze crisistijd aan: de noodzaak om te veranderen.

Revolutie

“Corona is niet de enige crisis waar we ons in bevinden”, aldus Alkemade. Hij doelt op de afname in biodiversiteit, de klimaatopgave en de energietransitie. “Dat zijn grote vragen en die moeten we blijven meenemen. Daar is verbeelding voor nodig, een creatief proces om zaken te veranderen. Ontwerpers kunnen dat: zij bedenken hoe het anders kan en verlangen naar die verandering.”

“Er is een revolutie gaande”, zegt Alkemade. “Iedereen wil het anders, iedereen zoekt naar een eigen rol. Wat nog ontbreekt, is een samenhangend verhaal.” Wat dat verhaal is, moet nog bedacht worden, geeft de architect aan. Juist daar is die verbeeldingskracht voor nodig. “Wat je ziet in deze crisis, is dat we iets kunnen bereiken als we het maar genoeg willen. En de bereidheid om nieuwe rollen te vervullen is vele malen groter dan ooit.”

Hoe ziet Alkemade dat op een praktisch niveau? “We moeten zaken op de juiste manier inzetten. Neem de boeren: als je hen een goed verdienmodel geeft, dan is verandering mogelijk. Dat vraagt wel visie, beleid en verbeeldingskracht. Ik zie boeren die op zoek zijn hoe ze het beter of anders kunnen doen. We moeten aantonen dat dat niet tevergeefs is. Dus: wat is hun rol? Welke verantwoordelijkheid hebben ze? Dat geldt ook voor burgers: zij willen ook hun verantwoordelijkheid nemen, maar denken vaak geen invloed te hebben. Daar moeten we samenhang in vinden.”

Een deel van Panorama Nederland, een project van o.a. Floris Alkemade dat een ruimtelijk inkijkje in de toekomst van Nederland anno 2050 geeft.

Kies voor hout

Alkemade ziet dat die samenhang er langzaam maar zeker komt. Dingen veranderen en daar is hij een fel voorvechter van. “Wees radicaal”, zegt hij. “Ga niet doen wat er altijd al is gebeurd.” Dat brengt Alkemade op een grote verandering in de ontwerp- en bouwsector: bouwen met hout. “Je kunt zoveel CO2 afvangen door in hout te bouwen. Door cross laminated timber (CLT) is er ook veel mogelijk; je kunt tot zes verdiepingen hoog bouwen.”

Dat reikt verder, geeft Alkemade aan. Door te kiezen voor (meer) houtbouw, wend je andere grondstoffen aan. “Je geeft een verdienmodel aan het platteland. Er wordt meer dan genoeg hout geproduceerd in Europa, dus het kan ook.” Volgens Alkemade is zo’n verandering in bouwcultuur juist nu, in crisistijd, belangrijk. “Grote vragen van nu, zoals klimaat en biodiversiteit, vragen een blik vooruit. Dus laat je niet dicteren door de urgentie, maar combineer wat er moet gebeuren met wat je wil dat er gebeurt.”

Openbaar domein aan zet

Alkemade ziet zijn positie als Rijksbouwmeester in zulke roerige tijden als iets positiefs. “Je wordt er creatief van.” Wat betreft het coronavirus ziet hij veel heil in die positie, alsook voor ontwerpers. “Het is een crisis met veel ruimtelijke vraagstukken. Denk alleen al aan die anderhalve meter. Het is een sterk sociaal vraagstuk; de grootste klapper is daar waar we hem niet zien, bij de mensen. Het is in zijn essentie dus niet alleen een medische vraag, maar ook een ontwerpvraag.”

Alkemade doelt hiermee op de vereenzaming in Nederland, iets waar hij met zijn Coalitie tegen Eenzaamheid verandering in wil brengen. “Eén op de tien volwassenen in Nederland voelt zich eenzaam. Dat is een schrijnend probleem, dat deels ook een ontwerpvraag is. Kunnen we niet experimenteren met andere woonvormen?”

Volgens Alkemade is het juist nu, in tijden van crisis, nodig om te veranderen. “Hoe beter de economie, hoe kleiner de impuls om te veranderen. Zo zag je ook in de economische crisis veel mooie projecten ontstaan, want men moest beter nadenken en meer samenwerken.” Zo kunnen we ook deze crisis ‘gebruiken’ om samenhang te vinden. “Een crisis leert ons dat kwetsbaarheid een vorm van verrijking kan zijn, als we daar de lessen uit halen.”

“Het openbaar domein kan de urgentie gebruiken om een functie vervullen door meer ruimte aan de voetganger en fietser te gunnen, en minder aan parkeren.” Alkemade ziet dit als een verzoek aan de overheden, maar ook aan ontwerpers. “Denk mee over wat het zou moeten zijn. Moeten er bijvoorbeeld protocollen voor de openbare ruimte komen? Hoe richten we de openbare ruimte zo in dat hij vanzelfsprekend is?”

Slagkracht

Alkemade stopt in september 2020 als Rijksbouwmeester. Een opvolger wordt momenteel gezocht. De tips die Alkemade hem/haar meegeeft: “Ga vooral je eigen gang. Vorm je eigen agenda, maar probeer wel die sociaal maatschappelijke agenda verder te brengen. Het is een eer om deze rol te vervullen, want je krijgt slagkracht om zaken te agenderen waar het over moet gaan.”

‘De kunst van richting te veranderen’

Donderdag 4 juni jl. gaf Rijksbouwmeester Floris Alkemade een inspirerende lezing bij CASA.

Onlangs verscheen zijn essay De Toekomst van Nederland, waarin hij de gigantische opgaven van onze tijd beschrijft en pleit voor verandering en verbeeldingskracht. De huidige crisis maakt ‘de kunst van richting te veranderen’ zo mogelijk nog noodzakelijker! Tijdens zijn lezing ging Alkemade niet alleen in op de uitdagingen en de unieke positie van ons land wereldwijd, maar ook op de lokale impact en de rol van de (ruimtelijk) ontwerper.  

Hoofdspreker Floris Alkemade
Architect en stedelijk ontwerper Floris Alkemade (1961) was na zijn afstuderen bij Rem Koolhaas aan de TU Delft achttien jaar lang verbonden aan diens befaamde bureau OMA (Office for Metropolitan Architecture), vanaf 2001 als partner. In 2008 richtte hij zijn eigen architectenbureau FAA op met vestigingen in Brussel, Parijs en St-Oedenrode. Sinds september 2015 is Alkemade Rijksbouwmeester, die de regering adviseert op het gebied van architectuur, stedenbouw, infrastructuur, monumenten en beeldende kunst. In die functie initieerde hij ontwerpprijsvragen over maatschappelijke vraagstukken zoals vluchtelingenhuisvesting (A Home Away From Home). Recent ontwikkelde hij met zijn collega’s van het College voor Rijksadviseurs Panorama Nederland, een integrale ruimtelijke toekomstvisie.   

De Toekomst van Nederland
Het essay, dat 18 april verscheen, ligt in het verlengde hiervan; Alkemade schetst vanuit een rijke (cultuur)historische context een inspirerend visie op de toekomst. Het is voortgekomen uit gesprekken die hij als Rijksbouwmeester de afgelopen jaren voerde met zeer uiteenlopende groepen mensen. We leven volgens Alkemade in een revolutionaire tijd, waarin alle maatschappelijke lagen oprecht op zoek zijn naar verandering. Hij geeft ‘een beeld van de toekomst van Nederland waarbij zich niet alleen dreigende veranderingen aankondigen, maar ook een collectieve bewustwording van een grotere verantwoordelijkheid en de opkomst van een ander waardebesef’. We moeten ons afvragen wie we willen zijn want ‘niet de wereld bepaalt wie we zijn, maar omgekeerd, met onze verhalen vormen we de wereld’.  https://casa-arnhem.nl/event/floris-alkemade/